Wat is dementie ?
Dementeren is het veranderend functioneren van de hersenen door verschillende oorzaken. Het is een proces dat meestal heel geleidelijk verloopt. Maar, soms ook heel snel.
Wat bij mensen met dementie meestal direct opvalt is de desoriëntatie. Ze weten niet waar ze zijn, ze herkennen bekenden niet meer, ze weten niet wat voor tijd of dag het is. De verhalen uit het verleden kloppen niet meer helemaal; er zijn stukken weg.
(Soms vullen ze, zonder het zelf te weten, de vergeten stukken op en maken er weer een compleet verhaal van (confabuleren)).
Het geheugen en de herinnering falen ook omdat mensen met dementie minder betrokken zijn bij de wereld om hen heen.
Opvallend zijn verder ook de wisseling van stemming. Het ene moment lopen de tranen over de wangen en even later wordt er weer volop gelachen. Onverwacht en zonder duidelijke aanleiding ontstaat er boosheid of agressie. Soms strookt de gevoelsuiting niet met een verwachte reactie.
Het doen van gewone dagelijkse dingen kan op den duur verstoord raken. Dit gebeurt vooral bij handelingen die wat gecompliceerd zijn en waarbij je dingen in een bepaalde volgorde moet doen (aankleden, koffie zetten).
Aanpassing aan nieuwe situaties wordt steeds moeilijker; een andere woning, een nieuwe buurt, een nieuwe afstandsbediening of scheerapparaat. Dit soort zaken kunnen iemand met dementie in verwarring brengen.
Ook het besef van wat wel en niet hoort gaat langzaam verloren.
Wat merken we ervan ?
In het begin van het dementeringsproces kan iemand dat bij zichzelf opmerken. Er ontstaan breuken in de samenhang tussen het lichaam, de geschiedenis en de omgeving.
Vaak zal zo iemand proberen dat slim te verbergen. Dementie kan verschillende oorzaken hebben:
Meestal, in driekwart van de gevallen, is de oorzaak direct in de
hersenen aanwijsbaar, zoals bij de ziekte van Alzheimer en vasculaire
multi infarct dementie (MID). Deze aandoeningen zijn niet te genezen,
hooguit is de achteruitgang te vertragen door de dementerende actief
en in een goede conditie te houden. Bij mensen die lijden aan de
ziekte van Alzheimer ziet u een geleidelijke achteruitgang, door
degeneratie van hersencellen. Bij mensen die lijden aan MID gaat de
achteruitgang vaak meer hortend en stotend; hier wordt de dementie
veroorzaakt door kleine herseninfarctjes, kleine bloedingen in de
hersenen, waardoor er gedeelten uitvallen.
Daarnaast is het mogelijk dat de verschijnselen van dementie
veroorzaakt worden door een andere lichamelijke oorzaak, die niet in de hersenen ligt, zoals bijvoorbeeld: alcohol- of medicijn-
vergiftiging, vitaminegebrek, long- en nieraandoeningen, verwaar-
loosde suikerziekte en andere. Men schat dat er in ongeveer de helft
van deze gevallen genezing mogelijk is.
Tenslotte bestaat er ook een groep die wel de verschijnselen van dementie vertoont, maar bij wie de verschijnselen veroorzaakt worden door psycho-sociale factoren. Zo kan iemand die depressief is zo in de war raken, dat er al gauw gezegd wordt: ”zij is dement”.
Depressieskomen veel voor bij ouderen: ze verliezen veel mensen om zich heen, ze hebben daar verdriet van, ze worden eenzaam en raken in een isolement, ze zien niemand meer, ze verwaarlozen zichzelf, eten niet goed meer en ze raken een beetje verward.
Te gauw wordt dan gezegd:”ze wordt dement”, terwijl dat helemaal niet zo is. Met een beetje aandacht en hulp, met meer contacten en activiteiten, kunnen ze heel goed door die depressieve periode heen geholpen worden.
Wat zijn de verschijnselen van dementie ?
Dementie is een syndroom: een complex van verschijnselen (symptomen) die kenmerkend zijn voor een bepaalde ziektetoestand. Welke verschijnselen horen nu bij dementie ?
Ten eerste de kernverschijnselen: dat zijn verschijnselen die zich altijd voordoen bij iemand die dement is:
Geheugenstoornissen
- Problemen met het inprenten van nieuwe informatie, het niet kunnen onthouden van gebeurtenissen die zojuist hebben plaatsgevonden. Zo kan een demente vrouw na vijf minuten opnieuw de kast gaan stoffen. Omdat ze vergeten is dat ze dat zojuist gedaan heeft.
- Het recente verleden va;lt het eerste weg; de informatie die het langst in het geheugen zit blijft het langste aanwezig. Zo is een dementerende al snel vergeten wat hij gisteren gegeten heeft, maar weet hij nog wel waar hij vroeger met zijn ouders gewoond heeft. Vandaar ook dat dementerenden veel over het verleden praten.
- Later in het dementeringsproces, valt ook het verre verleden weg; de dementerende is dan ook zijn jeugdjaren vergeten.
Desoriëntatie (= de weg kwijt zijn)
- In tijd: een dementerende weet meestal niet meer hoe laat het is, en of het ochtend, middag of avond is, of welke dag, maand of jaar het is.
- In plaats: zo weet hij vaak ook niet waar hij is, in welk huis, in welke straat, in welke plaats. Hij denkt ook vaak dat hij zich in zijn ouderlijk huis bevindt van vroeger.
- In persoon: vaak herkent een dementerende kleinkinderen, zijn kinderen, zijn partner niet meer. En het zal ook vaak voorkomen dat hij u als vrijwilliger niet herkent, terwijl u hem gisteren nog hebt bezocht.
Verminderd verstandelijk vermogen, ofwel verlies van denkvermogen
- Ook het verstand gaat achteruit; kleine rekensommetjes kan een dementerende niet meer maken. Bijvoorbeeld uw leeftijd uitrekenen op basis van uw geboortejaar.
U merkt het effect van deze verschijnselen vooral op vier gebieden, die voor de dementerende oudere van nu kennelijk belangrijk zijn:
eten, verzorging, sleutels en geld. Dementie maakt het dagelijks functioneren moeilijk.
En dan zijn er ook verschijnselen die zich soms kunnen voordoen bij dementie.
Mogelijke verschijnselen
- Achterdocht: als een dementerende merkt dat het door de geheugenstoornissen niet meer allemaal zo goed gaat, kan hij de oorzaak zoeken bij andere mensen. Dit kan leiden tot achterdocht en beschuldigingen;
- Karakterveranderingen: kunnen zich voordoen, maar dat gebeurt
niet altijd. Soms wordt een vroeger heel meegaande vrouw door de ziekte lastig en agressief;
- Belevingsverandering: zo kan een dementerende heel plotseling erg boos worden, om het volgende moment ook alweer vergeten te zijn;
- Problemen met de taal: woordvindstoornissen (afasie)
- Stoornissen in het handelen: bijvoorbeeld iets in de verkeerde volgorde doen, een handeling niet meer goed kunnen uitvoeren (apraxie);
- Niet meer weten waarvoor iets dient of gebruikt wordt (agnosie);
- Leegtes opvullen (confabuleren): het fantaseren om de gaten in het geheugen op te vullen;
- In herhaling vallen (perseveren): niet allen in taal het steeds herhalen van woorden, maar ook in bewegingen, bijvoorbeeld het steeds opnieuw vouwen van dezelfde zakdoek;
- Wegvallen van fatsoensnormen (decorumverlies): zoals plotseling de rokken optrekken, boeren of winden laten;
- Verstoring van dag- en nachtritme: vaak is de dementerende s-nachts onrustig en overdag een beetje suffig;
- Waandenkbeelden; bijvoorbeeld het denkbeeld ‘ik ben dood’ waardoor iemand weigert te eten;
- Dingen anders zien dan ze zijn (hallucinaties): grote vogels in de vensterbank zien zitten, terwijl er alleen bloempotten staan.
De ziekte heeft vele verschijningsvormen. Niet alleen per persoon
verschillend, maar ook in de tijd veranderend, bijvoorbeeld:
Het ene moment is een dementerende veel helderder dan het
andere. Het is een complex, ingewikkeld ziektebeeld. Niet alleen
de ziekte op zich veroorzaakt de verschijnselen, maar ook de
reactie van de dementerende op zijn onvermogen (bijvoorbeeld
agressie, of juist apathie).
Bovendien speelt de thuissituatie ook mee.
Maar het kan ook heel angstig maken. De wereld brokkelt af. Zoals ieder ander die iets verliest, wil ook de persoon met dementie dat verlies herstellen.
Soms probeert iemand op allerlei manieren om weer een eigen wereld op te bouwen. Bijvoorbeeld iedere dag gebak kopen voor bezoek dat niet komt.
Allemaal pogingen staande te blijven in een veranderende wereld.
Naarmate die wereld verder weg komt worden de mensen en situaties ook onduidelijker en mistig. Het onderscheid tussen echtgenoot, broer of zus is niet meer zo duidelijk. Om zich op zijn gemak te voelen geeft hij ze allemaal dezelfde titel, bijvoorbeeld ‘mam’. Dat maakt het voor hem wat overzichtelijker.
Een poging te begrijpen wat er in iemand met dementie omgaat kan verhelderend werken. Dat begrip kan helpen bij het vinden van een manier om goed om te gaan met dementie.
Hoe openbaren zich de verschillende vormen van dementie ?
Behalve geheugenstoornissen en problemen met de oriëntatie krijgt de dementerende vaak steeds meer moeite om bepaalde handelingen goed uit te voeren. Hetzelfde probleem gaat zich voordoen met praten; hij weet de juiste woorden niet meer te vinden of begrijpt dingen verkeerd.
In welk stadium van de ziekte deze problemen zich openbaren, hangt af van de vorm van dementie. Bij de ziekte van Alzheimer treden de taalstoornissen over het algemeen later op dan bij vasculaire dementie of bij de ziekte van Pick.
Wat ook duidelijk verschilt tussen de diverse vormen van dementie, is de mate waarin de dementerende zelf begrijpt dat hij ziek is.
Bij de ziekte van Alzheimer ontbreekt dit inzicht meestal en zijn de dementerenden vaak moeilijker te benaderen. Bij vasculaire dementie blijft het inzicht in de ziekte lange tijd redelijk goed, met als keerzijde, dat deze dementerenden vaak somber zijn, omdat ze zich meer bewust zijn van hun achteruitgang.
Kenmerken van dementie
Kenmerken 'lichte dementie' in het kort:
- De als/dan vraag wordt moeilijker te beantwoorden. Het hypothetisch denken neemt af.
- Wel ziekte-besef. Geen ziekte-inzicht.
- Egocentrisme
- Geen begrip meer voor formele regels
- Enige vorm van ontremd gedrag.
Kenmerken ‘matige dementie':
- geen oplossing voor abstracte problemen. Tastbare problemen nog wel.
- Het niet meer zien van de omkeerbaarheid van handelingen/operaties.
- Weinig tot geen conservatie van volume en ruimte.
- Deductief denken neemt af
- Perspectief van een ander kan niet meer ingenomen worden.
- Symbolisering door spel.
Kenmerken 'diepe dementie':
- verschuiving van doelgericht naar reflexmatig
- herhaling van handelingen
- sprake van toeval in gebeurtenissen
- motoriek reageert op lichamelijke gewaarwordingen
- de objectpermanentie verdwijnt
- het gebruik van middelen om een doel te bereiken verdwijnt
- de zelfherkenning verdwijnt
- geen zelfervaring maar zelfbesef
- persoon als gevormd individu is overleden
Problematiek voor de omgeving
Al deze verschijnselen vormen vaak groeiende problemen voor de omgeving, voor alle direct betrokkenen. Ook zij voelen zich vaak ‘gehandicapt’. Men durft geen bezoek meer te ontvangen, omdat men zich schaamt voor het gedrag van de zieke. Terugtrekking uit het sociale leven is vaak het gevolg. De verzorgende partner (mantelzorger) durft nauwelijks meer van huis te gaan uit angst dat er wat ernstigs kan gebeuren bij zijn/haar afwezigheid. Sociale isolatie en vereenzaming is dan het trieste gevolg.
De verschijnselen die de ziekte van Alzheimer, of een andere vorm van dementie, met zich meebrengt kunnen op den duur het normale huwelijks en gezinsleven ontwrichten. De veranderingen in gedrag en karakter en de gestage afbrokkeling van iemands persoonlijkheid veroorzaken veel leed in de kring rond de patiënt.
Dit langzaam afscheid moeten nemen van iemand die dierbaar is vormt een voor buitenstaanders niet te beschrijven tragische gebeurtenis.
Problematiek van jong dementerende in beeld gebracht door het verhaal van Lisa, 13 jaar oud, waarvan de moeder dementerend is (engels gesproken)
Wanneer hulp inroepen ?
Zodra storende vergeetachtigheid opgemerkt wordt, is een bezoek aan de huisarts gewenst. Hij kan beoordelen of er inderdaad sprake is van dementieverschijnselen en wat de oorzaak kan zijn.
Een waarschuwend teken is bijvoorbeeld dat afspraken die belangrijk zijn, zoals die met kinderen, worden vergeten.
Onderzoek door de huisarts is ook dringend gewenst bij regelmatige valpartijen of bij plotseling krachtverlies in armen of benen, ook als zich dat langzaam weer herstelt. Ook scheve mondhoeken, dubbelzien, vaak verslikken of moeilijkheden met praten.